اُقلیدِسی؛ ریاضیدان ناشناخته - مجله یک کامپیوتر

گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری خبرنگارانـ بارها شنیده ایم که گذشته چراغ راه آینده است. این چراغ روشنگر مسیری است که به ساختن بنای تمدن ایرانی اسلامی می انجامد. چراغی که انوار روشنگرش حاصل تلاش صدها حکیم، هنرمند و فیلسوف مسلمان است که از قرن ها پیش خشت به خشت این بنای سترگ را روی هم گذاشته اند.

با شما مخاطب گرامی قراری گذاشته ایم تا هر روز به بهانه عددی که تقویم برای تاریخ آن روز به ما نشان می دهد، به زندگی یکی از مشاهیر و بزرگان تاریخ کهن ایران و اسلام مختصر اشاره ای کنیم تا بتوانیم پس از یک سال، با این انوار روشنگر چراغ تمدن و فرهنگ آشنا شویم. به این منظور هر روز صبح، بخشی از تاریخ کهن خود و افتخارات آن را مرور خواهیم کرد.

برای خوشه چینی از این خرمن دانش و فرهنگ، جلد اول کتاب تقویم تاریخ فرهنگ و تمدن اسلام و ایران تألیف دکتر علی اکبر ولایتی که به سال 1392 در انتشارات امیرکبیر به زیور طبع آراسته شده، بهره برده ایم.

ابوالحسن احمد بن ابراهیم معروف به اقلیدسی ریاضی دان مسلمان قرن چهارم هجری است.

از سال تولد، زادگاه و نحوه زندگی او اطلاعی در دست نیست؛ اما بنا بر شواهدی در حدود 341ق/952م در دمشق می زیسته است. از آنجا که در منابع شناخته شده دوره اسلامی هیچ نامی از او برده نشده است، این شخص تا همین اواخر ناشناخته بود تا اینکه ماکس کراوزه در مقاله خود درباره نسخه های خطی ریاضی موجود در استانبول، او و کتاب الفصول فی الحساب الهندی اش را معرفی کرد.

نسبت اقلیدسی نیز ممکن است بیانگر شغل او باشد؛ زیرا کسانی که از اصول اقلیدس نسخه برداری می کردند به اقلیدسی مشهور بوده اند. تاریخ فوت او نیز در هیچ منبعی ذکر نشده است.از اقلیدسی دو اثر بر جای مانده است که بدین قرارند:

1. الفصول فی الحساب الهندی، نسخه ای خطی از این اثر در کتابخانه ینی جامع استانبول با تاریخ استنساخ 552ق/1157م محفوظ است. در نخستین صفحه این کتاب، سال تألیف آن 341ق ذکر شده است. احمد سلیم سعیدان در سال 1973 متن عربی و در سال 1978 ترجمه انگلیسی آن را به چاپ رساند.

اقلیدسی در مقدمه کتاب روش کار و مزیت کتابش را در مقایسه با آثار پیش از آن ذکر کرده و سپس به ضرورت به کار بردن تخت و میل در شیوه رایج در حساب اشاره کرده است. در خاتمه نیز شیوه ابتکاری خود را که نیازی به تخت و میل (تراب) ندارد و در آن همه محاسبات روی قلم و کاغذ صورت می گیرد، شرح داده و درباره تخته محاسبه ویژه نابینایان و کم بینایان مطالبی آورده است.

فصل اول کتاب به معرفی ارقام نه گانه، سیستم عددنویسی هندی و خلاصه ای از متون قبلی درباره حساب هندی اختصاص دارد.

در فصل دوم که در بیست باب نوشته شده، به طرح 9 به 9 اعداد (روشی برای امتحان سریع و تقریبی درستی محاسبات)، مختصری درباره عددنویسی رومی و عربی و مسائلی از این دست پرداخته شده است. در فصل سوم، به صورت پرسش و پاسخ، مطالب و مفاهیم عرضه شده و در دو بخش نخست توجیه شده اند.

در فصل چهارم نیز روش ابتکاری مؤلف در حساب هندی، که بی نیاز از تخت و میل است، بار دیگر شرح داده شده است.

مهم ترین جنبه اهمیت تاریخی این کتاب کاربرد کسرهای اعشاری در آن است. تا چندی پیش غیاث الدین کاشانی مبتکر این کسرها شناخته می شد، اما در واقع اقلیدسی حدود 500 سال پیش از وی، آنها را به کار برده است.

البته ظاهراً اقلیدسی از اهمیت این کسرها آگاهی نداشته ولی کاشانی آگاهانه آنها را به کار بسته و از دیگران نیز خواسته از آنها استفاده کنند. همچنین ریاضی دانان بعدی به کتاب اقلیدسی توجه نشان نداده اند؛ در حالی که پس از نگارش مفتاح الحساب غیاث الدین کاشانی، استفاده از کسرهای اعشاری به سرعت در عالم اسلامی رواج یافت.

2. الحجری فی الحساب، این کتاب چهار فصل دارد و نسخه ای خطی از آن موجود است.

4104/