خبرنگاران سایه استبداد و زورگویی ظل السلطان بر اصفهان - مجله یک کامپیوتر

سلطان مسعود میرزا ملقب به ظل السلطان، فرزند ناصرالدین شاه قاجار بود که در 15 دی 1228 خورشیدی دیده به جهان گگردد. وی علاوه بر فارسی و ترکی آذربایجانی، عربی و فرانسه را می دانست و کتابی با نام تاریخ مسعودی از خود بر جای گذاشت. سلطان مسعود سه سال از مظفرالدین شاه عظیم تر بود اما چون مادرش از خاندان قاجاریه نبود به ولایتعهدی منصوب نشد به همین دلیل تا خاتمه عمر، آرزوی مالکیت و پادشاهی را داشت. وی در حالی که 13 سال بیشتر نداشت به حکومت مازندران، ترکمن صحرا، سمنان و دامغان منصوب شد و چهار سال در این مسوولیت باقی ماند. پس از خاتمه دوره حکمرانی خود در مازندران به تهران فرا خوانده شد و پس از ورود به پایتخت با همدم الملوک دختر امیر کبیر ازدواج کرد و پس از برگزاری مراسم عقد ازدواج به فرمانروایی فارس انتخاب شد و لقب ظلُّ السلطان یعنی سایه پادشاه را اخذ کرد.

ورود به عرصه قدرت و حکمرانی

ظل السلطان در زمان حکومتش بر فارس، به خاطر ظلم فراوان برکنار شد اما مدتی بعد به اصفهان رفت و تا 34 سال بعد در آنجا حکمرانی کرد، وی با تجهیز قشون مجهز و منظمی به باج گیری و اخذ مالیات های سنگین از رعیت پرداخت و ثروت بسیار زیادی به دست آورد که به اعتراف خودش برای 10 نسل پس از او کافی بود در واقع یکی از ویژگی های این شاهزاده قاجاری این بود که به جمع آوری نقدینه، جواهر و املاک علاقه زیادی داشت و روز به روز بر دامنه سلطه و چنگ اندازی بر املاک مناطقی که تحت تسلط داشت به ویژه حومه اصفهان اضافه می کرد. تملک بر پارک مسعودیه تهران، باغ نو، باغ حاجی آباد، باغ ابریشم، باغ اکبرآباد، شکارگاه و عمارت قمشلو و ابنیه قهدزیجان و کوجان اصفهان، میل زیاد شاهزاده قاجار را به ملک و دارایی نشان می دهد. رعایت حال رعیت و رضایت فروشندگان املاک اهمیت چندانی برای او نداشت، بنابراین املاک مردم را با زور و قهر غصب و تصرف و شورش ها را با سنگدلی سرکوب می کرد و به پشتوانه ارتش محلی خود، اوامر حکومت مرکزی را نادیده می گرفت. وی در 1261 خورشیدی به ناصرالدین شاه پیشنهاد کرد که حاضر است در ازای دریافت مقام ولایتعهدی، مبلغ هنگفتی پیشکش نماید. هرچند که هیچ گاه به این آرزوی خویش نرسید. همچنین ظل السلطان افزون بر آنکه 21 هزار سرباز در اختیار داشت، اصرار می کرد تا وزارت جنگ به او واگذار گردد اما این خواسته وی هم نه تنها مورد موافقت ناصرالدین شاه قرار نگرفت بلکه وقتی که خبر ظلم و ستم او به گوش ناصرالدین شاه رسید، شاه با صدور فرمانی او را از سراسر قلمرو حکومتی غیر از اصفهان برکنار کرد.

بدین ترتیب دوران حکومت ظل السلطان در اصفهان به قلع و قمع مخالفان و سرکوب شورش های محلی و داخلی یا افزون بر دارایی های کلان به وسیله دست اندازی بر اموال مردم می گذشت. ظلم و ستم های وی به مردم اصفهان ادامه داشت تا اینکه در فروردین 1285 خورشیدی هنگامی که برای تاج گذاری محمدعلی شاه به تهران رفته بود، مردم اصفهان در اقدامی اعتراضی بازارها را بستند و در میدان نقش جهان تحصن کردند و خواهان عزل ظل السلطان پس از 34 سال شدند. این اعتراضات 2 هفته به طول انجامید و در این مدت صدها تلگراف به تهران زده شد تا اینکه محمد علی شاه وی را از حکومت اصفهان عزل و نظام السلطنه را جانشین وی کرد. یکی از علل طولانی شدن دوره زمامداری او در اصفهان این بود که مالیات را به قوّة قهریّه وصول می کرد و به طور مرتّب به تهران می فرستاد.

اقدامات مثبت ظل السلطان در دوران حکمرانی خود در اصفهان

کارنامه 34 ساله حکمرانی ظل السلطان در اصفهان به کلی منفی و سیاه نبود، زیرا تشکیل قشون منظم، تأسیس روزنامه فرهنگ، افتتاح مدرسه همایونی به سبک جدید یا مدرسه نظامی برای تعلیم داوطلبان قشون از جمله اقدامات ظل السلطان در اصفهان است. عبدالمهدی رجایی، اصفهان شناس و پژوهشگر تاریخ اجتماعی بر این باور است که مسعود میرزا ظل السلطان از آن شخصیت هایی است که هنوز به ترازوی نقد صحیح توزین نشده است. شاید از آنجا که او مخرب گنجینه های تاریخی اصفهان بود، دور از انتظار نباشد که اصفهانی ها از دست او سخت عصبانی باشند.

مسعود میرزا روزنامه فرهنگ اصفهان را در این شهر به راه انداخت و 13 سال به طور مداوم آن را منتشر می کرد. در این روزنامه می توان اقدامات مثبت او را مشاهده کرد. وی انجمن شهر را بر پا کرد و مصوبات این مجمع نیز باید به تصویب ظل السلطان می رسید اما به هرحال مجمعی بود که ذهن ها و فرایندها را برای تأسیس نهادهای دموکراتیک تر در آینده آماده می کرد. او سپس مجلس تجار را در اصفهان و نخستین مدرسه به سبک جدید را در عمارت هشت بهشت پایه گذاری کرد. این مدرسه دو-سه سالی بیشتر برپا نبود و به دلایلی که هنوز به درستی معین نیست، تعطیل شد؛ اما به مردم اصفهان آموخت که دانش آموزان بهتر است به جای زمین، روی نیمکت بنشینند و با تابلو و آزمایشگاه و کتابخانه درس بخوانند. ظل السلطان همچنین دستور تشکیل انجمن پزشکان اصفهان را داد. وظیفه این انجمن رسیدگی به بیماری های واگیر و معضلات بهداشتی شهر بود و در این میان به تعمیر بناها عمومی شهر نیز می پرداخت. بازسازی پل خواجو، خالی کردن میدان نقش جهان از کاسبان مزاحم و بازسازی آن، بازسازی میدان چهار حوض، بازسازی چند چشمه از سی وسه پل که بر اثر سیل تخریب شده بود، بازسازی بازارچۀ بلند و کاروانسرای آن (هتل عباسی کنونی) و اختصاص آن به سربازان، بازسازی چهل ستون و هشت بهشت و همچنین تأسیس موزه ای برای چهلستون از جملۀ اقدامات این انجمن بود، نکتۀ مثبت دیگر در کارنامۀ ظل السلطان، امنیت حاکم بر این منطقه در طول سه دهه حکمرانی او بود. پیش از حکومت ظل السلطان، اصفهان دائماً مورد هجوم 2 ایل عظیم قشقایی و بختیاری قرار می گرفت. بی شک وجود امنیت در پیشرفت شهر و آبادانی آن بسیار مؤثر است.

روزنامۀ فرهنگ اصفهان در باب تغییرات مثبتی که اصفهان شاهد آن بوده است نوشت: تا ده پانزده سال قبل به خاطر و خیال کسی نمی آمد که اصفهان بار دیگر روی آبادی خواهد دید. به جهت آنکه اصفهان از شهرهای وَسَطانی ممالک محروسه است و اسباب تجارت خارجه در آن موجود نبود. از خارج کسی از برای تجارت و کسب و نوکری به اصفهان نمی آمد و متصل اهالی اصفهان جلاء وطن نموده، به خارج می رفتند و همچنین به سبب پاره ای سوانح و زودزود تبدیل و تغییر یافتن حکام و تعدیاتی که از الواط و اشرار نسبت به اهل شهر واقع می شد، نه حکام به خیال آبادی شهر می افتادند و نه اهالی دست و دلشان به آبادی می رفت بنابراین رفته رفته آثار عمارات قدیمه، تماماً مشرفِ خراب و ابنیة عمومی و خصوصی شهر منهدم و چندین بیوت عالیه و ابنیه رفیعه غیرمسکون و سکنة آن ها از دار و دیار خود محروم و مهجور گشته، خرابی بر آبادی غالب و اغلب محلات خوش آب وهوای اصفهان آشیان بوم و لانه شغالان شده بود تا آنکه ظل السلطان حاکم شهر شد. حدّ امنیت و آسودگی و ضابطه و رابطه ولایت را از این می توان قیاس کرد که تا به امروز نشده است در جایی سرقتی اتفاق بیفتد و سارق گرفتار نیاید و یا ظالمی بی کیفر و متعدی ای بی زجر بماند. همه اهالی از مال و جان در امان، مشغول امور زندگانی خویش اند بدین ترتیب معلوم می گردد، کارنامه 34 ساله او در حکمرانی اصفهان به کلی منفی و شرم آور نبوده است.

از دیگر بناهایی که به دستور این شاهزاده قاجاری ساخته شد، باغ عمارت مسعودیه بود. در واقع نام این عمارت نیز برگرفته از نام مسعود میرزا به مسعودیه شهرت یافته است، این عمارت در میدان بهارستان تهران واقع شده است که در زمینی به وسعت 15هزار و 600 متر مربع و اعیانی حدود 9هزار متر مربع احداث شده است. این اثر در 27 دی 1377خورشیدی به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

تخریب آثار و ابنیه تاریخی؛ اقدام جنون آمیز شاهزاده قاجاری

یکی از اقدامات جنون آمیز این شاهزاده دیکتاتور قاجاری تخریب آثار و ابنیه های با ارزش دوران صفویه در اصفهان بود اگرچه هنوز هم به صورت دقیق معلوم نیست، چه شد که او در دوره دوم حکمرانی خود این گونه میراث گرانبهایی ایران را نابود کرد. گفته می گردد، او بیش از 50 بنا و اثر تاریخی مربوط به عصر صفوی را در اصفهان تخریب کرد. در این ارتباط حتی چند نفر از بازرگانان اصفهان حاضر شدند، مبالغ هنگفتی به ظل السلطان بدهند تا وی را از این کار زشت بازدارند اما با این وجود وی از تصمیم خود منصرف نشد و در نتیجه بیشتر باغ ها و عماراتی که از دوران صفویه بر جای مانده بودند، تخریب شدند از جمله آنها می توان به باغ و قصر سعادت آباد، عمارت هفت دست، قصر نمکدان، آئینه خانه، بهشت برین، بهشت آئین، انگورستان، بادامستان، نارنجستان، کلاه فرنگی، باغ تخت، باغ آلبالو، باغ طاووس، عمارت و باغ نقش جهان، باغ فتح آباد، گلدسته، تالار اشرف، عمارت خورشید، سرپوشیده، عمارت خسروخانی، باغ زرشک، باغ چرخاب، باغ محمود، باغ صفی میرزا، باغ قوشخانه، باغ نظر، عمارت و سردر باغ هزارجریب، عمارت جهان نما و ... اشاره نمود. ظل السلطان همچنین آینه کاری های روی ستون های عالی قاپو و چهل ستون را از میان برد و علاوه بر این دستور داد، روی نقاشی های نفیس داخل چهل ستون را با گچ بپوشانند و نقاشان قاجاری بر روی آنها نقاشی های کم ارزش خود را نقاشی نمایند.

عمارت مسعودیه واقع در میدان بهارستان تهران

هنری رنه د. آلمانی جهانگرد اروپایی که در زمان حکومت ظل السلطان از ایران بازدید نموده است در همین باره نوشته است: ظل السلطان بسیاری از کاخ های عالی و شاهکارهای ممتاز اصفهان را که موجب حیرت جهانیان بود نابود کرد. در واقع، آخرین سال های حکومت ظل السلطان در اصفهان به منزله طوفان ویرانگر بود زیرا او که با به شاهی رسیدن برادرش مظفرالدین شاه امید سلطنت خود را از دست رفته می دید به تلافی، بیشتر این شاهکارهای برجسته را که در جهان بی نظیر بود، خراب کرد و مصالح آنها را فروخت.

مهدی بامداد مورخ و رجال شناس برجسته ایرانی در تحلیل این اقدام زشت ظل السلطان نوشته است: قرنها در ایران و در ممالک عقب افتاده رسم و معمول چنین بوده که هر سلسله ای روی کار می آمد و زمامدار می شد، آثار برجای مانده از سلسله های قبل از خود را به کلی از بین می برد و این عمل فقط ناشی از عدم رشد ملت و جهالت و خودخواهی سلسله بعدی بود.

وفات

مسعود میرزا در اواخر عمر مدتی را در اروپا گذراند، سپس به ایران برگشت و مدتی بعد دچار اختلال حواس شد و در 12 تیر 1297 خورشیدی دیده از جهان فروبست.

وبلاگ خرید: وبلاگ خرید | این سیستم پیشرفته وبلاگدهی برای فروشگاه های اینترنتی است.

مینی نت: مینی نت، با برگزیده آخرین اخبار جراید و روزنامه ها همراه ما باشید.