کتاب علی خان آرزو به لحاظ بافت تاریخی اش حائز اهمیت است، تمجید تفضلی و شفیعی کدکنی از مثمر - مجله یک کامپیوتر

سراج الدین علی خان آرزو، (1099-1169ق)، شاعر، نویسنده، ادیب و دانشمند برجسته سده دوازدهم است که در میان نوشته های او کتاب مثمر جایگاهی ویژه دارد؛ چرا که این کتاب نخستین کتابی است که در فارسی و در زمینه زبان شناسی (علم اللُّغه) نوشته شده است. آرزو کتاب را بر بنیاد کتاب المُزهِر سیوطی (849-911 ق) ساخت و سامان داد و در چهل ودو بخش، موضوعات گوناگونی چون ترادف، اشتراک، تباین، توافق، حقیقت و مجاز، اتباع و ابدال و ... را در زمینه زبان فارسی آنالیز نموده است. وی در لابه لای آنالیز هایش چه بسا به ریشه یابی برخی واژه ها پرداخته، چنان که پیوند و هم ریشگی بسی از واژگان فارسی با زبان هندی را نشان داده است. آرزو به شیوه همیشگی اش نقد دید گاه های دیگران را از یاد نبرده، و در همه این زمینه ها نکته سنجی ها نموده، و گاه به خطا هم رفته است.

راستگو در بخشی از مقدمه خود به بیان آثار قلمی آرزو می پردازد. وی معتقد است که آرزو در برخی از نوشته هایش چون مجمع النفایس و عطیه کبری بیش تر آثار خود را نام برده و کار پژوهش را آسان ساخته است. اما درباره نوشته هایی که به نام او آورده اند، چند و چون هست. مصحح، آثار آرزو را به چند دسته تقسیم نموده است. فرهنگ نویسی، نقد ادبی، بلاغت، دستورزبان، توضیح نویسی، زبان شناسی، تذکره نویسی و سروده ها از جمله زمینه های تألیفی آرزو قلمداد شده است.

نسخه آستان قدس معتبرتر است

مهدی رحیم پور، استاد گروه شبه قاره فرهنگستان با اشاره به نسخه مورد تصحیح سید محمد راستگو گفت: چون خودم در حال تصحیح این اثر هستم شاید جالب نباشد در این نشست به نقد تصحیح بپردازم، هر چند برخی نکات را به صورت مکتوب به مصحح یادآور خواهم شد. اما درباره نسخه ای که مصحح ما با تکیه بر آن کتاب مثمر را تصحیح کردند، باید اشاره کنم این تصحیح بر اساس نسخه موجود در کتابخانه رامپور بوده که منسوب به خط خود آرزوست به این علت از لفظ منسوب استفاده می کنم که چندان معین نیست که کاتب آن کیست.

وی ادامه داد: هر چند قرائن نشان می دهد که خط خود آرزوست، اما من با احتیاط می گویم منسوب به خط آروز. به نظر می رسد آن نسخه، نسخه اولیه مثمر بوده و بعدها آرزو آن را مورد جرح و تعدیل و دستکاری قرار داده است. اگرچه نسخه آستان قدس نسخه بسیار دقیقی است و به نظرم تحریر نهایی مثمر است و متاسفانه جناب راستگو در تصحیح خود تنها به یک نسخه کتابخانه رامپور اکتفا نموده است.

وی به دو علت کتاب مثمر را مهم برشمرد و اضافه نمود: علی خان آروز بدون تردید یکی از شخصیت های برجسته تاریخ زبان ادب فارسی است و تنوع آثار او در زمینه های مختلف ادبی اعم از فرهنگ، زبان شناسی و نقد ادبی گواه این مدعاست، اما مثمر یکی از مهم ترین آثار آرزوست و بعد از کتاب تنبیه الغافلین در ایران شناخته شده است، با این حال علت شناخته شدن مثمر در ایران به دو علت عمده است، نخست ویژگی و موضوع منحصر به فرد این رساله درباره زبان شناسی است، هر چند قبل از آن من حداقل خبر ندارم کسی به بحث زبان شناسی در زبان فارسی بپردازد. علت دوم این است، وقتی ریحانه خاتون سال 1991 این کتاب را چاپ کرد، دو نفر از محققان طراز اول و دانشمندان معاصر، دکتر احمد تفضلی و محمدرضا شفیعی کدکنی 10 سال پس از انتشار کتاب را معرفی کردند.

استاد گروه شبه قاره فرهنگستان بیان نمود: هر چند تصور می کنم شفیعی کدکنی توصیه کرد فردی در ایران این کتاب را بر اساس نسخه های معتبر تصحیح و چاپ کند. زنده یاد تفضلی هم از کتاب به لحاظ زبانی تمجید کرد. لذا کتاب بسیار مهمی است با وجود اشکالات و اشتباهاتی که در آن است، هر چند شاید به نوعی بتوان گفت اشکالات و اشتباهات آن قابل اغماض است، زیرا باید زمان و امکانات دوره آرزو را در نظر گرفت و این کتاب به لحاظ بافت تاریخی خودش حائز اهمیت است.

رحیم پور با اشاره به اهمیت و ویژگی های مثمر اسم کرد: در این کتاب به موضوعات مهمی پرداخته شده است که در این زمینه به چند نکته اشاره می کنم، نخست موضوع سبک شناسی است که آرزو در مثمر طی یک صفحه به سبک شعر فارسی از ابتدا تا دوره خودش پرداخته که به نظرم دقیق و جالب است.

وی با انتقاد از برخی مبالغه گویی ها درباره علی خان آرزو در ایران به سخن خود سرانجام داد و گفت: این که آرزو در میان هم عصران خودش از نبوغ بسیار بالایی برخوردار بود تردیدی در آن نیست. او فردی باهوش، دانشمند و خیلی دقیق و پرکار بود، اما اخیرا یکسری ستایش های اغراق آمیز و مبالغه آمیزی به ویژه پس از چاپ کتاب مثمر شنیدم که به نظرم چندان منطقی نیست؛ مثل عظیم ترین سبک شناس، دقیق ترین و مهم ترین شعرشناس ادب فارسی!! در این که علی خان آرزو سبک شناس و شعرشناس عظیمی است، شکی در آن نیست؛ اما به نظرم به اغراق و مبالغه نیازی نیست؛ چنانکه آرزو در همین اثر و سایر آثارش کم اشتباه ندارد.

کاش چرخ از نو اختراع نمی شد!

بهمن بنی هاشمی یکی دیگر از منتقدان درباره مثمر اسم کرد: به نظرم بهتر بود مصحح مثمر سایر آثار علی خان آرزو را از نظر می گذراند و از نو چرخ ابداع نمی شد، زیرا مسلم است که علم ادبیات شناسی و بعلاوه نقد ادبی و زبان در هندوستان آن روزگار رخ داد و اطلاعاتی در آثار آن عظیمواران مانند خان آرزو، آزاد بلگرامی، امام صفایی و نجم غنی رامپوری و دیگران به دست آمد که به طور کل از دید عظیمانی که پایه های دستور فارسی را در روزگار معاصر بنیان گذاشتند، از جمله پنج استاد مغفول بوده و تا حدود زیادی یکی از تحولاتی که در این علم اتفاق افتاده است و نقدهایی که به هم داشتند، معمولا دیده نشده و بسیاری از مباحث از نو مطرح و به آن پرداخته شده است.

وی با انتقاد از ذکرنشدن نام کامل کتاب در مقدمه و جلد اضافه نمود: بسیاری از دریافت ها و یافته هایی که در آثار عظیمان ادب فارسی هندی است، به طور کل بلااستفاده مانده و دیده نشده است از زمره این آثار کتاب مثمر است، بحث را از نام اثر شروع می کنم، در بسیاری از منابع مانند جواب شافی وارسته سیالکوتی یا نهج الادب غنی خان رامپوری هر وقت به مثمر ارجاع می دهند، نام کامل تر آن را مثمرالفواید یا اصل الاصول آوردند، در حالی که محمد راستگو در تصحیح خود نه در مقدمه نه بر جلد به نام کامل آن اشاره ای ننموده است.

این پژوهشگر اظهار کرد: به طور خلاصه باید عرض کنم چنین آثاری چون مربوط به تاریخ علم هستند، به نظرم پرداختن به آنها مستلزم این است که شخص مصحح سیر تطور این علم را آنالیز نموده باشد و دست کم در حواشی و مقدمه آن اثر به چنین تغییر و تحولاتی اشاره کند. حال اگر چنین نیست حداقل سایر آثار خان آرزو که نظراتی متفاوت با مثمر دارد، در مقدمه یا حواشی دست کم به آنها اشاره بشود که هیچ کدام از این کارها صورت نگرفته است.

احمدرضا قائم مقامی، استاد دانشگاه تهران هم در این نشست به نقد تصحیح کتاب پرداخت و در این زمینه با ذکر صفحاتی از کتاب برخی اشتباهات تصحیح را یادآور شد.

آژانس مسافرتی: دور زمین | سفر به دور زمین هیچوقت اینقدر آسون نبوده! تور ارزان، تور لحظه آخری، اروپا، تور تایلند، تور مالزی، تور دبی، تور ترکیه

مجله سامی: مجله سامی، وبلاگ نقد و بررسی کالاها و اخبار تولیدات صنایع