گیاهان دارویی میراثی ماندگار درخراسان ، فرصت سرمایه گذاری که مغفول ماند - مجله یک کامپیوتر

به گزارش خبرنگار از ، خراسان شاقتصادی رویشگاه بسکمک از گیاهان دارویی است، گیاهانی که به صورت خودرو در دامن طبیعت رشد می کند،شرایط آب و هوایی و نوع خاک، این منطقه را از دیرباز مامن رویش بسکمک از گیاهان دارویی کرده است.

گستره منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان شاقتصادی 2 میلیون و 33 هزار و 36 هکتار است که از این وسعت یک میلیون و 400 هزار هکتار مرتع، بیش از 183 هزار هکتار بیابان و 434 هزار و 550 هکتار جنگل است.

سطح زیر کشت گیاهان دارویی خراسان شاقتصادی هزار و 285 هکتار با فراوری هزار و 920 تن است؛ معروفترین گیاهان دارویی استان زیره سبز، آویشن باغی، آنخ، باریجه، نعنا فلفلی، خاکشیر، گشهم، کدو تخم کاغذی و کتان است.

مصرف گیاهان دارویی در خراسان شاقتصادی به لحاظ داشتن ویژگی های خاص طبیعی و اقلیمی و تنوع آب و هوایی منحصر به فرد، از دیرباز مورد توجه مردم استان بوده است و هم اکنون در بیشتر منطقه ها روستایی و عشایری مصرف گیاهان دارویی در درمان برخی بیماری ها از جایگاه بالایی برخوردار است.

اقتصاد خراسان شاقتصادی بر پایه روستا نشینی پایدار است و فرآوری محصولات کشاورزی ازجمله یکی از نیاز های مهم استان جهت ارتقاء سطح درآمد و اشتغال ساکنان است.

در خراسان شاقتصادی 350 گونه گیاه دارویی، معطر و ادویه ای شناسایی شده است که بیشتر این گونه ها قابلیت صنعتی شدن دارند، اما برداشت های غیراصولی از اصلی ترین مخاطراتی است که رویشگاه گیاهان دارویی را تهدید می کند. خراسان شاقتصادی ظرفیت بسکمک در زمینه توسعه سطح کشت گیاهان دارویی دارد و زمین های دیم پرشیب کم بازده باید به کشت این گیاهان که توقع و نیاز آبی کمی دارند سوق یابد.

از جمله گیاهان بهاری خراسان شاقتصادی که دستمایه تهیه خوراکی ساکنان این خطه می شود و این روز ها در بازار های منطقه به وفور دیده می شود کنگر است که در کنار شوره و سلمه عرضه می شود که البته فراوانی آن در بازار مانند سال قبل نیست و شاید یکی از دلایل، ممنوعیت برداشت این گیاهان باشد.

احمدی اسکویی مسئول بهره برداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان شاقتصادی گفت: کنگر گیاهی بوته ای و خاردار است که به صورت طبیعی در قسمت های کوهستانی استان می روید.

او با اشاره به خواص این گیاه گفت: گفته می شود این گیاه برای بهبود عملکرد کلیه، کیسه صفرا و کبد توصیه می ¬شود وبرای درمان کم خونی هم مناسب به نظر می رسد.

مسئول بهره برداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان شاقتصادی اضافه کرد: کنگر خودرو است، یعنی کسی آن را نمی کارد، از خار پوشیده شده و بنابراین چیدنش کمی سخت است و، چون خاصیت دارویی دارد، از آن خورشت و بورانی هم تهیه می کنند.

باریجه با نام علمی (Ferula gummosa) از مهم ترین محصولات مرتعی ایران است. این گیاه با داشتن ارزش های دارویی و صنعتی فراوان، در بسکمک از نقاط ایران اسلامی خاصه استان خراسان یافت می شود.

باریجه گیاهی است دارای ساقه ضخیم از خانواده چتریان (Umbelliferae) که به ارتفاع تا حدود 2 متر هم می رسد. باریجه بوی قوی و طعم گس، تلخ، معطر، گزنده و ناپسند دارد. نوع اشکی باریجه سفید یا زرد یا زرد مایل به سبز و یا مایل به قرمز دارد و درشتی آن از یک نخود تا یک گیلاس تفاوت می کند و اگر شکسته شود مقطع آن زرد شفاف است. اینگونه باریجه مدت ها نرمی خود را حفظ می کند، اما به مرور زمان سخت و شکننده می شود به طوریکه براثر خرد شدن به صورت گرد درمی آید.

باریجه ایران از نوع خشک و مرکب از قطعات کوچک است که در قسمت داخلی کدر و تیره است.

باریجه از گیاهان دارویی است که در خراسان شاقتصادی با نام قصنی شناخته می شود و مصارف صنعتی و دارویی بسیار بالایی دارد، رویشگاه های این گونه گیاهی در خراسان شاقتصادی عمدتا در مراتع و عرصه های طبیعی شهرستان های جاجرم، گرمه، فاروج، شیروان و بجنورد است و حدود 85 هزار هکتار از رویشگاه های تهیه طرح، احیا و بهره برداری شده است.

علیرضا احمدی اسکویی مسئول بهره برداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان شاقتصادی گفت: در 9 ماه سال 99 سه تن باریجه و 800 کیلوگرم کتیرا از هزار و 200 هکتار از اراضی کشت شده این گیاهان دارویی برداشت شد.

او با بیان این که ارزش هر کیلوگرم باریجه برداشت شده پنج میلیون ریال است گفت: فراوری باریجه نسبت به پارسال یک تن و کتیرا 200 کیلوگرم کاهش داشته است.

احمدی اسکویی مجموع طرح های این اداره کل در بخش توسعه، کشت و احیای گیاهان دارویی را 31 طرح بیان نمود و اضافه کرد: این طرح ها بتدریج در 80 هزار هکتار از گستره منابع طبیعی خراسان شاقتصادی به اجرا در می آید.

او خراسان شاقتصادی را یکی از خاستگاه های اصلی فراوری باریجه در کشور دانست و اضافه کرد: با وجود این که باریجه در همه نقاط استان می روید، اما بیشترین رویشگاه های این گیاه در منطقه های مانند خمبی گرمه، کله اسبی جاجرم، قزلقان و گریوان بجنورد، قلعه زو و کلاته مهین شیروان است.

اسکویی اضافه کرد: گیاهان دارویی بویژه باریجه باید اصولی برداشت شود تا رویشگاه های گیاه صدمه نبینند و در عین حال برای برداشت اصولی این گیاه طرح تهیه شده و بهره برداران باید براساس این طرح ها نسبت به برداشت گیاه اقدام کنند.

او گفت: در مجموع بیشتر طرح های گیاهان دارویی استان به باریجه اختصاص دارد، زیرا برداشت این گیاه اقتصادی و باریجه ارزش صادراتی، صنعتی، دارویی و علمی دارد و همین عوامل بازار فروش این گونه گیاهی را رونق داده است.

چریش یکی از انواع گیاهانی است که با فرارسیدن فصل بهار از نیمه فروردین ماه در مراتع خراسان شاقتصادی شروع به روییدن می کند و تا انتها فصل بهار قابل برداشت است.

بارندگی ها و شرایط آب و هوایی مساعد بهار امسال موجب شد تا چریش، این گیاه بومی خراسان شاقتصادی که هر سال مراتع و کوهپایه ها را سبز می کند، اندکی دیرتر سر از خاک برآورد، اما در عین حال ممنوعیت وضع شده برای برداشت گسترده این گیاه، موجب شد تا رویشگاه های این گونه خوراکی جانی تازه بگیرد و رویش آن چندین برابر سال های گذشته شود.

گونه خوراکی و دارویی چریش، در میان گیاهان خودروی خراسان شاقتصادی، سری میان سر ها دارد و سال ها است که در سفره های بهاری مردم این خطه جا باز کرده است.

گیاه چریش در خراسان شاقتصادی به لحاظ شرایط اقلیمی آن بخصوص در منطقه ها شاقتصادی در منطقه گلول شیروان، راز و جرگلان، ارتفاعات اسدلی و کوه شاه جهان اسفراین، سالوک، کوه بهار، قزلق و شوقان جاجرم و منطقه های از شهرستان مانه و سملقان می روید.

این گیاه در فصل بهار در همه سبزی فروشی ها عرضه می شود. مردم خراسان شاقتصادی در فصل بهار از این گیاه آشی می پزند که مخلوطی از حبوبات، بلغور گندم و گیاه چریش است و با دوغ تازه خورده می شود.

نان چریشی هم با استفاده از خمیر، زردچوبه، پیاز، ادوی های مانند رازیانه و همچنین دنبه گوسفندی که روغن آن گرفته شده و سرخ شده باشد و یا روغن حیوانی در تنور پخته می شود.

برداشت غیراصولی این گیاه از طریق بهره برداران یکی از معضلات رویش این گیاه است که آن را در معرض انقراض قرار می دهد.

چریش از گیاهان مرتعی است که در تمام نقاط کوهستانی استان رشد می کند، اما برخی از بهره برداران به منظور سود بیشتر خود این گیاه را از ریشه کنده و رویش مجدد آن را دچار مشکل می کنند.

توسعه کشت گیاهان دارویی از جمله گل محمدی به لحاظ اهمیتی که در سلامت جامعه دارند، این روز ها رونق زیادی در خراسان شاقتصادی گرفته، به گونه ای که اکنون رتبه هشتم را در کشور به خود اختصاص داده است.

محمدعلی شریکیان اضافه کرد: امسال با توجه به خشکسالی و کاهش 60 درصدی میزان بارندگی ها، سعی داریم از الگوی کشت کم مصرف استفاده کنیم. گل محمدی از جمله گیاهان کم آب بر است که کشت آن را طی چند سال اخیر در دستور کار قرار داده ایم.

شریکیان بیان نمود: شهرستان های خراسان شاقتصادی از طبیعت و اقلیم مساعدی برای کشت های نیمه آبی و دیمزار ها برخوردار هستند. منطقه ها کوهپایه ای و ارتفاعات خاستگاه اقلیمی مناسبی دارند. در این مکان ها مصرف سموم و نهاده ها کم است. به همین دلیل گیاهان دارویی از جمله گل محمدی و باریجه در این نواحی به خوبی رشد می کنند.

او اضافه کرد: در استان 50 هزار هکتار باغ داریم که 10 هزار هکتار آن دیم است. با شناسایی دیمزار ها در منطقه ها زودبازده سعی می کنیم این نوع کشت را برای گیاهان دارویی توسعه دهیم.

شریکیان ادامه داد: بذر گل محمدی را از کاشان و یزد و کرمانشاه به خراسان شاقتصادی آوردیم و در اراضی شیب دار توسعه دادیم. میزان فراوری گل محمدی در گلستان هایی که گل محمدی چهار تا پنج ساله دارند حدود پنج تن است، در برخی از گلزار ها که زودبازده هستند در سال های اول و دوم هم محصول گل محمدی برداشت می شود.

مدیر امور باغبانی سازمان جهاد کشاورزی خراسان شاقتصادی سطح زیر کشت گل محمدی استان را 253 هکتار نام کرد و اضافه کرد: این میزان در مقایسه با سال گذشته 130 هکتار افزایش یافته است.

او بیان نمود: اکنون 2 مرکز فرآوری گل محمدی در شهرستان های جاجرم و فاروج فعال است. توانستیم اشتغال خوبی در استان ایجاد کنیم و تعدادی هم گلاب گیران خانگی در خانه ها مشغول هستند. از هر 2/5 هکتار برای یک نفر به صورت مستقیم شغل ایجاد شده است. در شهرستان جاجرم ظرفیت فراوری به 400 تن در سال می رسد. در مرکز فرآوری فاروج هم گل محمدی به صورت پودر هم فراوری می شود.

شریکیان اضافه کرد: اکنون قیمت هر کیلوگرم گل محمدی بین 140 تا 170 هزار ریال است و توسعه گل محمدی به حفظ خاک در اراضی شیب دار، افزایش درآمد پایدار کشاورزان کمک می کند.

آنخ (anekh) یا کاکوتی گیاه کوهی و خودرو که در خراسان شاقتصادی در بین کرمانج ها و ترک ها به نام آنخ شناخته می شود و در میان فارس ها به کاکوتی معروف است.

امروزه کمتر کسی را در خراسان شاقتصادی سراغ داریم که با گیاه آنخ آشنا نباشد یا بهتراست بگویم در شمال خراسان خانواده ای را پیدا نمی کنیم که با گیاه آنخ آشنا نباشد! این گیاه هم خانواده گیاه آویشن و از تیره نعنائیان است.

آنخ در بسکمک از کوهستان های شمال خراسان به وفور یافت می شود و مردمان زیادی را در فصل بهار به کوهستان ها برای جمع آوری آنخ می کشاند. این گیاه چند ساله است وبوته های آن پرپشت و ارتفاع آن بین 20 تا 50 سانتی متر می باشد

گیاه آنخ هم خاصیت داروئی دارد و هم خاصیت غذایی. کاکوتی اغلب در درمان اختلالات گوارشی کاربرد دارد. در خراسان شاقتصادی، بیشتر آنخ را به همر اه چای دم می کنند.

حسن وحید مدیر کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان شاقتصادی اضافه کرد: برداشت گیاهان دارویی در عرصه های منابع طبیعی استان جز در قالب طرح و بدون مجوز اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان شاقتصادی، ممنوع است و با متخلفان در این باره برخورد می شود و امسال هم به علت شیوع کرونا برداشت گیاهان دارویی ممنوع شده است.

علیرضا احمدی اسکویی مسئول بهره برداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان شاقتصادی گفت: با توجه به شیوع بیماری کرونا و به منظور حفظ گونه های گیاهی، برداشت هر گونه گیاه خوراکی و دارویی وحشی تازه روییده از منابع طبیعی و مراتع استان تا اطلاع ثانوی ممنوع است.

احمدی اسکویی اضافه کرد: بخش عمده این ممنوعیت به علت رعایت نکات ایمنی و مقابله با شیوع کرونا و هم چنین برای حفظ و احیای گونه های دارویی مانند کنگر، چریش و آویشن است.

او گفت: به علت اینکه بیشتر برداشت ها به صورت گروهی بوده، ممنوعیت برداشت می تواند در جلوگیری از شیوع بیماری کرونا موثر باشد.

مسئول بهره برداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان شاقتصادی اظهار کرد: با توجه به خشکسالی های پیاپی در عرصه های مرتعی، تعدادی از گونه های با ارزش دارویی و صنعتی به علت بهره برداری های بی رویه به ویژه در منطقه های با دسترسی آسان در معرض انقراض و نابودی قرار گرفته و به همین دلیل برداشت گونه های دارویی و خوراکی شامل کنگر، و دنبلان کوهی ممنوع است.

خراسان شاقتصادی با وجود عرصه های طبیعی و مراتع منحصر به فرد کلکسیونی از انواع گیاهان دارویی است.

تنوع گونه های گیاهی و شرایط اقلیمی متمایز خراسان شاقتصادی، آقای محمد علی معموری را برای فرآوری این محصول مجاب کرده است.

محمد علی معموری مدیرعامل کارخانه فرآوری گیاهان دارویی جاجرم گفت:نیاز واحد صنعتی فرآوری گیاهان دارویی استان و محروم بودن این منطقه باعث احداث کارخانه فرآوری گیاهان دارویی شد.

معموری با اشاره به ترغیب کشاورزان منطقه برای توسعه کشت گیاهان دارویی، اضافه کرد:این کارخانه با زیربنای هزار و 600 مترمربع سالانه 300 تن عرقیات گیاهی و سه تن اسانس های گیاهی و 210 تن عصاره گیاهی فراوری می کند.

مدیرعامل کارخانه فرآوری گیاهان دارویی جاجرم نام کرد:در حال حاضر محصولات فراوری شده به کشور های فرانسه، آلمان، انگلستان و دوبی صادر می شود.

حسن محمدی کشاورز جاجرمی گفت:2 سال است که گیاهان دارویی از جمله نعنا فلفلی، گل محمدی و آویشن کشت می کنم.

حسن آقا ادامه داد:وجود کارخانه فرآوری گیاهان دارویی در جاجرم مشکل بازاریابی را برای کشاورزان این حوزه رفع کند.

این کارخانه با مجموع 1500 میلیون تومان سرمایه گذاری برای 200 نفر بصورت مستقیم و غیرمستقیم فرصت شغلی فراهم کرده است.

سه مرحله کاشت، فرآوری و صادرات محصولات دارویی سه ضلع مثلثی هستند که در کنار هم رشد اقتصادی استان را به همراه دارند.

علی اصغر شریکیان مدیر امور باغبانی سازمان جهاد کشاورزی خراسان شاقتصادی گفت: هم اکنون یک واحد بسته بندی عرقیات گیاهی با ظرفیت نامی سالانه 400 تن در شهرستان بجنورد و یک واحد فعال عصاره گیری، اسانس گیری و بسته بندی عرقیات و گیاهان دارویی در شهرستان جاجرم مشغول فعالیت هستند.

او در خصوص اقدامات اجرا شده در راستای افزایش کشت گیاهان دارویی در استان اضافه کرد:کارگروه توسعه و کشت گیاهان دارویی تشکیل شده و همچنین طرح توسعه گیاهان دارویی در برنامه ستاد اقتصاد مقاومتی استان مصوب شده، برگزاری کلاس ها و کارگاه های آموزشی با بهره گیری از توان علمی مراکز تحقیقاتی و پژوهشی، پیگیری تخصیص اعتبارات از محل یارانه نهال جهت توسعه گیاهان دارویی و گل محمدی، اخذ مجوز های لازم از موسسه اصلاح نهال و بذر برای دو واحد فراوری کننده گل محمدی و نشاء گیاهان دارویی بادرنجوبه، آویشن باغی، مریم گلی و.. به منظور تامین مواد رویشی مورد نیاز اجرا شده است.

خراسان شاقتصادی با توجه به شرایط اقلیمی و آب و هوایی از موهبت بکر بودن و رشد انواع گیاهان دارویی در منطقه برخوردار است و در چند سال اخیر پرورش گیاهان دارویی با استقبال بسکمک روبرو شده است؛اما این استان با تمام استعدادش به علت نبود صنایع تبدیلی و فرآوری گیاهان دارویی ،فرصت سرمایه گذاری عظیمی را از دست داده است.

تلاش برای این ایجاد صنایع تبدیلی کمک شایانی به ایجاد اشتغال و ارزآوری برای استان خواهد داشت.رشد گیاهان دارویی در استان خراسان شاقتصادی قدمتی به بلندای تاریخ دارد و اهالی این استان از فرصت بوجودآمده در خصوص فرآوری گیاهان دارویی استقبال بسکمک می کنند؛همینطور که مشاهده می شود در سطح استان بسکمک از خانواده به جهت مصارف شخصی و سالانه خود این گیاهان را بصورت خانگی فرآوری و گاهی هم از این را کسب روزی دارند.

تلاش برای رونق صنعت گیاهان دارویی در استان و توجه به صنایع بسته بندی و تکمیلی می تواند به فرآوری این صنعت و توسعه آن کمک کرده و برای تعداد زیادی از مردم این منطقه اشتغال دائمی ایجاد کند و بهره برداری نادرست از گونه های گیاهی و فرایند رو به نابودی برخی از گونه ها به شیوه های سنتی و نادرست که تیشه به ریشه گیاهان دارویی استان می زند باید قاطعانه جلوگیری و ذخیره گاه های ژنتیکی استان مورد حفاظت قرار گیرد.

نویسنده: اکرم دانش طلب

د